Medianın intihar hadisəsini işıqlandırma tərzi ilə cəmiyyətdə intiharların baş vermə sıxlığı arasında əlaqələr var. Bu barədə çoxlu tədqiqat aparılıb və demək olar ki, qəti qənaətə gəlinib.

Tədqiqatlar göstərir ki, intihar hadisələrinin çatdırılmasında atılan yanlış addımlar nəticəsində digər insanlarda intihara maraq arta, belə bir halın mümkünlüyü haqqında "pozitiv" fikir yarana bilər. İntihar edən şəxsin kimliyi, intihar məqsədi, intihar forması barədə verilən detallı və bəzədilmiş, naşılıqla hazırlanmış məlumatlar bu şəxsin yaxınlarında ciddi narahatlığa səbəb olmaqla yanaşı, digər həssas insanlarda travmatik təsir yarada bilir. "Verter effekti" deyilən fenomen haqqında çoxlarınız bilirsiniz. İohan Volfqanq Götenin "Gənc Verterin iztirabları" kitabından sonra Avropa və Amerikada intiharların sayı şiddətlə artmış, "intihar epidemiyası" deyilən hal yaranmışdır. Alimlər bu halı intiharın tabulaşmaqdan çıxması ilə əlaqələndirir. Bundan başqa, tanınmış aktyor Robin Viliamsın ölümündən sonra da bənzər hal yaşanmışdır, baş verən intiharların ümumi sayı təqribən 10% artmış, intiharda istifadə etdiyi üsulun tətbiqində çoxalma müşahidə olunmuşdur. Aparılan bütün tədqiqatları yazıb Sizi yormaq əvəzinə, burada müasir dünya mediasında qəbul edilən qaydaları paylaşacağam, həmçinin, intihara meyilli insanların əlamətləri və onlara kömək etmə yolları, bundan başqa, intihar barədə yayılmış kütlə mifləri və reallıq barədə məlumat verəcəyəm.

Araşdırdığım bütün mənbələrin keçidlərini yazının sonuna yerləşdirəcəyəm, istəyən oradan daha çox məlumatlana bilər.

Mediada intihar hadisəsinin işıqlandırılması zamanı HEÇ BİR HALDA vəziyyəti gərəksiz məlumatlarla doldurmamaq, bəzəməmək, başqalarını həvəsləndirəcək şəkildə qəhrəmanlıq, yaxud cəsarət nümunəsi kimi təqdim ETMƏMƏK lazımdır.

Media nümayəndələri insanları intihar barədə məlumatlandırarkən onları imitasiyaya meyilləndirməmək və intihara sövq etməməkdən ötrü aşağıdakı qaydalara ƏMƏL ETMƏLİDİR:

• Əhəmiyyətsiz rəqəmlərə əsaslanan ümumiləşdirmələrdən çəkinmək (ən yüksək intihar faizi filan ölkədədir, filan şəhərdə insanlar ən çox filan səbəbdən intihar edir və sairə);

• Statistikaları ehtiyatlı və düzgün formada çatdırmaq;

• Faktları təqdim etməzdən qabaq ictimai səhiyyə orqanları və mütəxəssisləri ilə məsləhətləşmək, bunun üçün onlarla mütəmadi əməkdaşlıq etmək;

• Etibarlı mənbələrə əsaslanmaq, şaiyələrdən qaçmaq;

• Tələsik şərh verməkdən çəkinmək;

• Səhnələşdirmə və dramatikləşdirmədən qaçmaq, düzgün və imitasiyaya təşviq etməyəcək məlumatlar vermək;

• İntihar edən şəxsi, yaxud intihar anını göstərən video və fotolar paylaşmamaq;

• "İntihar" terminini başlıqda istifadə etməmək və intihar xəbərini manşetdə və ya əsas xəbər blokunda yerləşdirməmək.

İntihar xəbəri paylaşarkən aşağıdakı YANLIŞ addımlardan qəti şəkildə ÇƏKİNMƏK lazımdır, əks təqdirdə, verdiyiniz xəbər həssas insanlara travmatik təsir edəcək, başqa insanların da intiharına səbəb olacaq:

• İntihar edən şəxsin münasibətini dolayısı və ya birbaşa yolla təsdiqləmək, təqdirəlayiq göstərmək, yaxud qəhrəmanlıq kimi təqdim etmək;

• İntihar edənin sosial münasibətləri, emosional vəziyyəti, xarakteri və intiharın "performansı" barədə məlumat vermək (məsələn, bir tələbə qiymətləri pis olduğuna görə özünü asdı, yaxud evdə ailəsindən gördüyü pis münasibətə görə gənc qız özünü 20-ci mərtəbədən atdı və sairə);

• İntiharın forması barədə detallı məlumat vermək;

• İntihar yerini müqəddəsləşdirmək (sevgi dərəsi, eşq körpüsü və sairə);

• İntihar səbəbini romantikləşdirmək;

• Qəbul olunan dərman və dozası barədə detallı məlumat paylaşmaq;

İntihar barədə məlumat paylaşarkən aşağıdakı ifadələrdən ÇƏKİNMƏK lazımdır:

• Özünü öldürmək

• Uğurlu intihar cəhdi

• Uğursuz intihar cəhdi

• Sadəcə yardım istəyirdi

• İntihar epidemiyası və sairə.

Aşağıdakı qaydalara ƏMƏL ETDİKDƏ təqlid effekti azalır, paylaşılan xəbər intihara meyilli digər insanları bu işə sövq etmir (yaxud bu sövq etmə qabiliyyəti əhəmiyyətli şəkildə aşağı düşür).

• Alternativlər və intihar edənin necə kömək ala biləcəyi açıq şəkildə göstərildikdə (məsələn, intihardan öncə filan nömrəyə zəng etsəydi…);

• Böhranlı vəziyyətin idarə olunması ilə bağlı yanaşı məqalələr paylaşıldıqda, mütəxəssis rəyi göstərildikdə;

• İntihar riski zamanı atılacaq addımlar barədə aydın məlumat verildikdə;

• Böhran yaşayan insanlar üçün bölgələr üzrə kömək edəcək qurumlar, yaxud psixoloqlar təqdim olunduqda;

• Hər kəsin depressiyaya düşə biləcəyini, bu halın intihara meyilliliyi

  müvəqqəti olaraq

  artırdığını və müalicə olunduğunu vurğuladıqda;

• Mümkün kömək vasitələri barədə məlumatlar verildikdə.

Tanınmış şəxslərin intiharı zamanı xüsusilə DİQQƏTLİ olmaq, bu halı "qlamurluq", yaxud cəsarət kimi göstərməkdən qəti şəkildə ÇƏKİNMƏK lazımdır.

Miflər və Reallıq

Mif: İntihara meyilli şəxslər qətiyyən yaşamaq istəmədən, yalnız ölməyə çalışırlar. Reallıq: İntihara meyilli insanlar həyat və ölüm arasında qərar verməkdə tərəddüd edirlər. Mütəxəssislər bildirir ki, intihara meyilli insanların əksəriyyəti yaşamaq istəyir, lakin hazırkı vəziyyətləri ilə barışa bilmirlər. Bu isə, adətən ötəri olur, onları intihara sövq edən problem aradan qalxdıqda onlar yenidən həyata sarılır.

***

Mif: İntihar əlamətsiz gəlir. Reallıq: Aparılan çoxsaylı tədqiqat və müşahidə bizə göstərir ki, yaxınlaşan intiharın bariz əlamətləri var (aşağıda bu barədə yazacağam).

***

Mif: İntihar edən adam intihar cəhdi ilə artıq bir neçə dəfə kömək istəyibsə, demək, daha intihar etməyəcək. Reallıq: İntihar cəhdi etmiş insanın intihar etmə riski normal insanlardan yüz (100!) dəfə çoxdur. İntihar nəticəsində ölənlərin 40%-i daha əvvəl cəhd etmiş insanlardır.

***

Mif: İntihar barədə danışmaq intihara meyilli insanı hərəkətə keçməyə təşviq edə bilər. Reallıq: Əksinə! İntihara meyilli insana danışmaq, öz dərdini, problemini bölüşmək imkanı vermək, intihar istəyindən və səbəblərindən danışarkən onu dinləmək belə onun ən azı "ürəyini boşaltmasına" kömək edə bilər. Həmçinin insan danışaraq dəqiq təyinatlıq kömək ünvanı – psixoloq, dost, həmdərd və sairə – tapa bilər. Mediada bu mövzuların (qaydalara ciddi əməl etmək şərtilə) müzakirəsi önləyici tədbir kimi effektiv ola bilər.

***

Mif: İntihar irsi xarakter daşıyır. Reallıq: İntihar irsi deyil, fərdi problemdir.

***

Mif: Yalnız ruhən xəstə olan insanlar intihara cəhd edir. Reallıq: Bəzi intiharları fonunda psixi və mental sarsıntı, yaxud bunlara səbəb ola biləcək depressiv vəziyyət dayansa da, aparılan çoxsaylı tədqiqat nəticəsində məlum olub ki, intihar edən insanlar daha çox ümidsizlikdən əziyyət çəkir, nəinki "dəlilik"dən.

***

Mif: İntihara meyilli adam həmişə intihara meyillidir. Reallıq: Artıq dəqiq sübut olunmuşdur ki, intihara meyillilik ötəri xarakter daşıyır. Böhranlı vəziyyətdə yardım alan insanların əksəriyyəti bir də bu fikrə qayıtmır.

İntihara meyilliliyin əlamətləri:

• Şəxiyyətdə dəyişikliklər (laqeydliyin artması, emosional dözümsüzlük, çəkingənlik və sairə);

• Birbaşa, yaxud dolayı intihar təklifləri (xəbərdarlıqları);

• İntihar cəhdi;

• Depressiya, yuxusuzluq, halsızlıq, iştahanın itməsi, könülsüzlük, şəxsi təşəbbüsün azalması, diqqət pozğunluğu;

• Son "hazırlıqlar" (mülkünü başqasına əmanət etmə, şəxsi əşyalarını total şəkildə satmaq, yaxud bağışlamaq və sair).

Nə etməli? İntihara meyillilik müşahidə olunan insanlara ilk növbədə adekvat suallar verib onları dinləmək, danlaqdan, qınaqdan, günahlandırmaqdan çəkinmək, "içlərini boşaltmağa" şərait yaratmaq lazımdır. Onlara vacib insan olduqlarını, sevildiklərini təkcə sözlə demək deyil, davranışla da göstərmək olduqca faydalı olacaqdır. Həmçinin, bu cür insanları yaxın bir adamla, məsələn, dost, sevgili, ailə üzvü ilə danışmağa təşviq etmək, yaxud yardım üzrə ixtisaslaşmış hər hansı dövlət orqanına, psixoloqa yönəltmək atıla biləcək ən düzgün addımlardandır. Təcili vəziyyətlərdə birbaşa peşəkara müraciət etmək, xəstəxanaya, həkimə aparmaq, intihar cəhdi olduqda isə təcili yardıma zəng edib mütləq şəkildə həkim nəzarətində saxlamaq lazımdır.