Başımızın bəlası "da-də"nin nə zaman ayrı, nə zaman bitişik yazılacağını bilmək üçün yadda qalmayan, qismən çətin qrammatik qaydası belədir: "da-də" cümlədə yerlik hal şəkilçisi və zərf düzəldən şəkilçidirsə, dilimizdəki digər bütün şəkilçilər kimi bitişik yazılır, lakin köməkçi nitq hissəsi, yəni ədat kimi işlədildikdə isə digər bütün nitq hissələri kimi ayrı yazılır və cümlədə qüvvətləndirici rol oynayır. Bəzən bu elmi-nəzəri məlumatları bilsək də, cümlə qurarkən çətinlik çəkirik. Ona görə də mən sizə bu problemi rahatlıqla aşa biləcəyiniz üç sadə yol təklif edirəm.

Birinci və ən sürətli üsul "da-də"nin ayrı, yaxud bitişik yazılacağını vurğunun köməyi ilə təyin etməkdir. Azərbaycan dilində bitişik yazılan (istisnasız olaraq) bütün sözlər bir vurğu altında oxunur və bu sözün neçə hərfdən ibarət olmasının heç bir fərqi yoxdur. Məsələn, məşhur dil dolaşdıran "mollanəsrəddinləşdirilmişlərdənsinizmi" sualı otuz səkkiz hərfdən ibarət olsa da, göründüyü kimi, bitişik yazılır, çünki bir vurğu ilə səslənir. Demək, biz "da-də" şəkilçisi qoşulan bütün sözləri də əgər bir vurğu altında deyilirsə, bitişik yazmalıyıq. Nümunə üçün aşağıdakı cümlələrə baxaq:

– Bu gün Bakıda qar yağır – Məndə Tolstoyun çoxlu kitabı var – Cücəni payızda sayarlar

Bu nümunələrin hər birində "da" və "də" şəkilçisinin qoşulduğu sözlər bir vurğuda deyilir. Bunu təkrar-təkrar və ucadan oxuyaraq daha dəqiq müşahidə edə və bu barədə duyum vərdişi qazana bilərsiniz.

Əgər "da-də" ilə işlənən sözlər ayrı vurğuda deyilirsə, yəni həm sözün, həm "da-də"nin öz vurğusu varsa, əlbəttə ki, bu halda "da-də" ayrı yazılacaq. Məsələn:

– Bu gün Bakı da gözəlləşməkdədir – Mən də Tolstoyun əsərlərini sevirəm – Payız da qış kimi soyuq keçdi

İkinci qayda cümlənin mənasının dəyişib dəyişməməsini yoxlamaqdır. Köməkçi nitq hissələri, adından da göründüyü kimi, cümlənin formalaşmasında köməkçi rol oynayır, ancaq onun mənasını təyin etmir. Yəni cümlədən köməkçi nitq hissəsini çıxaranda məna eyni qalır. Bunu biləndən sonra istənilən cümlədə "da-də"nin çıxarıldığı halda mənasının dəyişib-dəyişmədiyinə baxaraq onun köməkçi nitq hissəsi olub-olmadığını anlaya bilərik. Əgər məna dəyişmirsə, yəni köməkçi nitq hissəsidirsə, deməli, ayrı yazılmalıdır. Nümunə:

– Bu gün Bakı gözəlləşməkdədir – Mən Tolstoyun əsərlərini sevirəm – Payız qış kimi soyuq keçdi

Göründüyü kimi, biz bu cümlələrdən "da-də"ni çıxardıq, cümlənin tonu azca aşağı düşdü, ancaq mənası dəyişmədi. İndi isə bitişik yazıldığı hallarda "da-də"ni çıxaraq və nə olacağına baxaq:

– Bu gün Bakı qar yağır – Mən Tolstoyun çoxlu kitabı var – Cücəni payız sayarlar

Göründüyü kimi, cümlələrimizin mənası tamam pozuldu. Bu o deməkdir ki, çıxardığımız "da-də" bitişik yazılmalı imiş.

Üçüncü qayda sözə sual verməkdir. Bildiyimiz kimi yerlik halın sualları "kimdə?", "nədə?", "harada?", zərfin sualı isə "necə?", "nə zaman?", "nə vaxt?", "hara?", "nə qədər?", "nə üçün?", "niyə?" suallarıdır. "Da-də"nin bitişikmi, yoxsa ayrımı yazıldığını təyin etməkdə çətinlik çəkdiyimiz sözə bu suallardan birini verməklə onun şəkilçi olub-olmadığını yoxlaya bilərik. Əgər suallardan birinə cavab verirsə, demək, şəkilçi imiş və bitişik yazılmalıdır. Nümunə:

– Bu gün Bakıda qar yağır (harada? – hal şəkilçisi) – Məndə Tolstoyun çoxlu kitabı var (kimdə? – hal şəkilçisi) – Cücəni payızda sayarlar və sair (nə zaman? – zərf düzəldən şəkilçi)

Əksinə, əgər suala cavab vermirsə, demək, köməkçi nitq hissəsidir və ayrı yazılmalıdır. Nümunə:

– Bu gün Bakı da gözəlləşməkdədir (harada sualını verə bilmirik) – Mən də Tolstoyun əsərlərini sevirəm (kimdə sualını verə bilmirik) – Payız da qış kimi soyuq keçdi (nə zaman sualını verə bilmirik)

Ümid edirəm, bütün elmi biliklərinizlə yanaşı, bu sadə üsullar da "da-də"nin ayrı və bitişik yazılacağı halları təyin etməkdə Sizə kömək olacaq. Başqa sualınız olsa, lütfən, çəkinməyin.