Hekayəmizin qəhrəmanı hündür arxalı, nimdaş oturacağına yayxanıb kompüteri işə saldı. Gün ərzində dostları ilə mübahisə etdiyi süni intellekt mövzusunda yazısına başlamazdan əvvəl daha çox məlumat toplamaq üçün internet mənbələrini araşdıracaqdı. Ona görə, əvvəlcə bu barədə yazılmış məqalələrə göz gəzdirdi. Bəzilərini əvvəlindən yarımçıq qoysa da, bir neçəsini sonacan oxudu. Başını kompüterdən qaldıranda pəncərədən gözünə sataşan Ay üfüqdən təzəcə qalxmışdı. Tam bədirlənmiş Ayı sanki yuxusundan yarımçıq oyatmışdılar, ona görə əsəbiləşib qıpqırmızı qızarmışdı. Bir azdan daha da yuxarı qalxacaq, sevgilisi Yerin gözəlliyinə doyunca baxıb sakitləşəcək, ondan sonra üzünə işıq gələcəkdi.

Mənzərəyə məftun olsa da, havanın qaralması onu tələsdirdi. Hekayəmizin qəhrəmanı (heç bir qəhrəmanlıq etməməsinə rəğmən, hələlik, biz onu belə adlandırmalıyıq) oxumağın çox vaxt aparacağını, beləcə, öz yazısına enerjisi qalmayacağını düşünüb, daha müasir, daha sürətli məlumat bölüşmə formasından – videodan faydalanmağı qərara aldı. Ancaq tutarlı məlumat almaq məqsədi ilə başladığı araşdırmasında bir də onda ayıldı ki, mobil telefon reklamlarına baxır. Özü də hiss etmədən qarşısındakı cihaz ona dayanmadan nəsə satmağa çalışırdı və qəhrəmanımız da özünü elə aparırdı ki, güya, olmayan pulu ilə hansı müasir texnoloji aləti alacağına qərar vermək istəyirdi. Bir az əvvəl yadına belə düşməyən, heç cürə yoxluğunu çəkmədiyi yeni, parlaq, göz oxşayan elektron alətlər onu, az qala, kredit götürməyə sövq edəcəkdi. Yaxşı ki, bu çox çəkmədi, yazı yazacağını xatırladı.

Fokuslanma çətin prosesdir, xüsusən, yazı yazmaq istəyən adam bütün günü beynində bu yazını öz-özünə danışsa da, masa arxasına keçib işə başlamaq istəyəndə yazacaqlarına köklənmək dünyanın ən qəliz məsələsinə çevrilir. Qəhrəmanımız da başqalarından artıq deyildi ki, elə həmin problemlə internetin ucsuz-bucaqsız dərinliklərində hiss etmədən saatlarla "gəzişdi". Daha nə videolara baxmadı ki… Dünya hansı dövrə gəlibmiş… Sən demə, dostları haqlıymış, fantastik filmlərdə gördüyümüz danışan insanabənzər robotlar artıq gerçəkləşibmiş. Hələ bir robot qız var, ona ərəb ölkələrindən birində rəsmi vətəndaşlıq da veriblər. Bu "qız" insanın suallarına, necə deyərlər, "ağıllı-ağıllı" cavablar verir. Bəli, bəli! Ağıllı-ağıllı cavablar. Onun ağlı var, insanlar süni ağıl istehsal edib, cansız robot bədəninə yerləşdiriblərmiş.

Lap çoxdan, kompüterin Azərbaycana təzə gəldiyi vaxtlarda meydana çıxan bir lətifəni xatırladı: "Rus, ingilis və azərbaycanlı ilk kompüterin hər şeyi bilib-bilmədiyini yoxlamaq üçün ona suallar verirlər. Türinq sınağı kimi. Qısaca desək, rus və ingilis alınan cavabları analiz edib nəticə çıxarmağa çalışarkən, azərbaycanlının ilk sualı belə olur: nə var, nə yox? Əlbəttə, düşüncə qabiliyyəti olmayan bu maşın nəyin olub, nəyin olmadığını sadalamağa başlayır və nəhayət, yanıb xarab olur". Ancaq Qəhrəmanımızı təəccübləndirən bugünkü robot qız o kompüterə bənzəmir, o, nəinki "nə var, nə yox" sualı qarşısında aciz deyil, hətta "çox sağ ol, mən yaxşıyam, sən necəsən" kimi qarşılıq verir, hələ üstəlik qəliz, düşündürücü suallarla insanları çətinə salır…

Deyirlər, hər bir filmi üç cümlə ilə ifadə etmək mümkün olmalıdır. Ay çoxdan nurlanıb öz məqamına qalxsa da, qəhrəmanımız kompüterin arxasından qalxa bilmirdi. O indi, təxminən, bu formada ifadə oluna biləcək filmə baxırdı: "Bir mühəndis-alim öz istehsal etdiyi süni intellektli, qadınabənzər robotu sınaqdan çıxarmaq üçün qadın sarıdan olduqca uğursuz olan bir kişi ilə bir neçə günlük ünsiyyətini təmin edir. Məqsəd robot olduğu aşkar bilindiyi halda insanı inandıraraq özünə sevdirə bilib-bilməyəcəyini öyrənməkdir. Nəticədə, robot sınaqda olan adamı da, onu istehsal edən alimi də aldadıb tələyə salır və çıxıb gedir".

Artıq qorxmağa başlamışdı. Hələ çoxlu videolar vardı ki, robotların insanları ələ keçirib, dünyanı məhv etmək üzrə olduğunu hayqırırdı. Bəziləri "bir gün sən də robot olacaqsan, insanın sadəcə bədəni qalacaq, zehni kompüterlərin ixtiyarına keçəcək" deyirdi. Digərləri buna qarşı idi, "əksinə olacaq, bədənimiz robotlaşacaq, şüurumuz bizimki qalacaq" xəbərdarlığını verirdi. Üçüncü dünya müharibəsinin insanlarla robotlar arasında olacağını proqnozlaşdıranlar da var idi. Videolardan biri isə bu müharibənin çoxdan başladığını, onun dünyadan, dünyanın da müharibədən xəbərsiz qaldığını dedi. Qəhrəman inanmadı:

– Necə yəni? Axı niyə heç kimin bundan xəbəri yoxdur? Belə bir müharibə olsaydı, mən böyük məmnuniyyətlə, könüllü surətdə iştirak edərdim. Robotların nəslini kəsib tamamilə texnologiyadan uzaq, yeni və təbii bir dünya qurmaq uğrunda hətta şəhid də olardım! – dedi. Görünür, o nəhayət ki, nəsə bir qəhrəmanlıq etmək istəyirdi. Güldülər.

– Bu müharibə robotların xeyrinə başa çatıb artıq. Görmürsənmi? – kimsə dedi, – Əlindəki telefona bax. Səncə, sən onu idarə edirsən, yoxsa o səni? İndi daha çox işləməyə çalışırsan ki, səni daha çox idarə edə bilən yeni telefon alasan.

Qəhrəman etiraz etmək istəsə də, dinə bilmədi, qəhəri boğazında düyünləndi. Üzdən tanış gələn bir adam xoş təbəssümlə yaxınlaşıb təskinlik verməyə çalışdı:

– Narahat olma, – dedi, – robotlar qalib gəlsə də, insanlar uduzmayıb. 4-cü sənaye inqilabı səni qorxutmasın. Səni başa düşürəm, hələ 18-ci əsrdə birinci sənaye inqilabında da sən belə etmişdin.

– Mən? 18-ci əsrdə? – Qəhrəman çaşqın halda soruşdu.

– Əlbəttə, sən! Deyirdin insanlar hər şeyi əli ilə eləməlidir, ilk buxar mühərriki məsələsi yadında deyil? Metallar insan əzələsini əvəz edə bilməz, nə bilim, təbiət bizdən intiqam alacaq və s. və i. a. Ancaq nə oldu? At-arabalar sıradan çıxdı, indi rahat maşınında oturub gəzirsən, hələ bir radioya da qulaq asırsan, yeri gəlmişkən, bu da 2-ci sənaye inqilabının nəticəsidir. Qorxma oğul. Bunlar təbii prosesdir, qorxsan da, bundan qaça bilməzsən.

Danışdıqca yaşlanan adam elə mehriban idi ki, elə bil, Qəhrəmanı aldatmağa çalışdığı üçün belə edirdi.

– Mən robotların bizi idarə etməsində təbiilik görmürəm.

– Bax, yenə bilmədiyin şeyi danışırsan. Əgər 3-cü sənaye inqilabı olmasaydı, indi sən məni görə bilməzdin, mənimlə danışa bilməzdin, çünki mikrokompüterlər bundan sonra formalaşdı, nəhəng maşınlar balacalaşıb hamının evinə girə bildi. Əgər pis idisə, niyə tezkən gedib sən də birini aldın? Hə? Cavab ver!

– Mən belə olacağını bilmirdim. – Qəhrəman güclə cavab verdi. Danışa-danışa saçları da ağaran adam yenə də olduqca xoş, məhz öyüd-nəsihət verən qocalara məxsus şirindilliklə izahata davam etdi:

– Oğul, 4-cü sənaye inqilabı da o birilər kimi insanın sosial-iqtisadi ehtiyaclarının nəticəsidir. Bunun qarşısını ala bilməzsən, mümkün deyil. Elə düşünmə ki, robotlar dünyanı səndən alacaq. Xeyr. Əksinə. İndi yüz iyirmi beş nəfərin düşünüb tapa bilmədiyi fikri bir az sonra cəmisi bir robot saniyələr ərzində istehsal edəcək, özü də buna görə kosmik ölçüdə maaş tələb etmədən. Yəni indi dünyada böyük problem olan fikir çatışmazlığı aradan qalxacaq. Yaradıcılıq, yenilikçilik artacaq, sürətlənəcək. Yəni, nəhayətdə, qazanan yenə insan olacaq, bütün bunlar insanın işini azaldacaq, həyatını asanlaşdıracaq.

Artıq üzü qırışlanmış bu mehriban qoca bayaqdan bəri Qəhrəmanın görmədiyi digər bir adama, özündən nisbətən cavan olan birinə sarı dönüb dedi:

– Gəl, sən başa sal bunu, mənim batareyam zəifləyib, səhərdən ayaq üstdəyəm.

Sonra toranlıq otağın bir küncünə çəkilib üstü açıq qırmızı şüşədən olan kətilə oturdu. Qoca heykəl kimi donub qaldı, sanki "sönmüşdü". Görünür oturduğu yer yükləyici idi, çünki dərhal gözləri qırmızı rəngdə yanıb-sönməyə başladı. Qəhrəman ürəyi möhkəm sıxıla-sıxıla digərindən soruşdu:

– Sən də beləsən? – Qəhrəman hiss edirdi ki, onu soyuq tər basır.

Digəri də qocalıb enerjisi tükənən birinci kimi olduqca mehriban formada cavab verdi:

– Güya, sən başqa cürsən?

Kompüteri dərhal söndürdü. Otaqda tək idi. Beynində cürbəcür – bu qısa hekayədə tam təfərrüatı ilə təsvir edə bilməyəcəyimiz qədər rəngarəng fikirlər qaynaşdı. Məsələn, düşündü ki, bəlkə də, o qoca haqlıydı, bu heç də qorxulu deyil. Dərhal da etiraz etdi: "yox!" İnsan var gücü ilə təbii qalmağa çalışmalıdır. Təbii? Bəs bu proses təbii deyilmi? Bundan qaçmaq mümkündürmü? Sənaye inqilabının qarşısını almaq olarmı? Texnoloji yeniliklərdən imtina etmək, bütünlükdə insan zəkasının kəşf etdiyi hər şeydən əl çəkmək bizi mağara adamına döndərməzmi? Mağara adamı? Bəlkə elə, ən yaxşısı mağara adamı olmaqdır? Yox, biz bunu artıq itirmişik… və s… və i. a…

Fikirlər, səslər, danışıqlar, yazılar, videolar, hamısı bir-birinə qarışmışdı. Bir pəncərə açılıb digəri bağlanırdı. Beynində cavabsız suallar peyda olurdu. Çox idi, lap çox. Bəlkə də, haçansa, başqa bir romanda bunları daha ətraflı müzakirə edə bilərik, hələlik Qəhrəmanın daha sonra nə etdiyinə baxaq.

Ayağa qalxıb otaqda gəzişdi, artıq məqalə yaza bilməyəcəkdi, ancaq ağlına başqa bir fikir gəldi. Kağız-qələm götürüb məktub yazmağa başladı: "Salam, Özüm! Hal-hazırda texnologiyanın bizə vəd etdiyi qaranlıq və müəmmalı gələcəyin narahatlığı ilə yazıram bu məktubu. Bütün yazılar kimi bu da telepatik yük daşıyır, mən indi yazıram, sən on il sonra oxuyursan və demək olar ki, mən zaman səyahəti etmiş oluram, indiki zamandan çıxıb on il sonraya, sənin yanına gəlirəm və sözümü deyə bilirəm. Özü də olduqca köhnə bir üsulla, heç bir elektron yenilikdən istifadə etmədən. Ancaq təəssüf ki, zamanda geriyə gəlmək mümkün deyil və sən mənim olduğum vaxta qayıdıb bu narahatlığıma son qoya bilmirsən. Ona görə özümə borc bilirəm ki, səni, heç olmasa, xəbərdar edim: insanlıq robotlaşmağa doğru üz alıb və görünür bu prosesin qarşısını almaq mümkün olmayacaq.

Güman ki, artıq yadından çıxıb, mənim indi olduğum zaman dilimində vəziyyət elədir ki, insanlar təzəlikcə intellekti istehsal etməyə başlayıblar. Qoy olsun, bəlkə, bu bir çox problemimizi həll edər. Məsələn, təcili yardıma zəng edərkən xətdə gözləməli olmarıq, eyni zamanda milyonlarla insana cavab verə bilən bir robot bizə bəs edər… Yaxud da zəngə ehtiyac olmaz, bizə həkim lazım olanda özü xəbər tutar və problem kökündən həll olunar… Ola bilsin, yazı yazmaq üçün də xeyli hərfi dalbadal düzüb beynimizdəki fikirləri qarışdırmarıq, müasir yazı maşınları düşündüklərimizi birbaşa kağıza köçürər… Kənd təsərrüfatı işlərini yorulmadan, səhv etmədən yerinə yetirən ağıllı maşınlar olar, hava şəraitini proqnozlaşdırıb, ona uyğun tədbirləri də qabaqcadan görər, insanlar gecə-gündüz torpaqla əlləşməli olmaz… Yəqin ki, tikinti sahəsində fəhlələrin hündürmərtəbəli binalardan yıxılması xəbərlərini də daha duymarıq, uça bilən robotlar ən hündür binaları belə çox rahat boyaya, fasadını düzəldə bilər… Bəlkə biz bununla müasir dövrdə, nəhayət ki, insanları istismar olunmaqdan xilas edə bilərik, daha körpülərin altında bir qarın çörək müqabilində səhərdən axşamacan, sözün əsl mənasında, qul kimi işləmək üçün gözləyən adamları görmərik və 21-ci əsrdə hələ də "qul bazarı" adlanan yerlərin olmasına ehtiyac qalmaz… Ümid eləmək pis olmazdı ki, bu gün ən böyük məclisdə 125 nəfərin düşünüb ərsəyə gətirə bilmədiyi bir fikri, aşa bilmədiyi problemi süni intellektli aparat saniyələr ərzində həll edər?! Kim bilir?.. Bəlkə, elə bu gün bizim üçün ürək ağrısı olan bir çox problemin həlli yolu, məhz elə, süni intellektin istehsalından keçir?…

Məni qorxudan bu deyil. Onsuz da, hazırki dünyanın sistemi bəzilərimizi artıq çoxdan robota çevirib, ancaq bəzilərimiz, hər şeyə rəğmən, insan olaraq qalmağı bacarır. Əgər sənin zamanında bu çox gülməli problemdirsə, eybi yox, mənə gül. Məni avam, cahil, bilgisiz, məlumatsız say. Mən buna yalnız sevinə bilərəm. Ancaq, çox xahiş edirəm, nə olursa, olsun, kim nə qədər süni intellekt istehsal edirsə, qoy etsin, sən intellektinin süniləşməyinə icazə vermə! Çünki süni olanın intellektləşməsi qorxulu deyil, qorxulu olan intellektli olanın süniləşməsidir!

Hörmətlə,

Özün

Mart 2018".